εσπεριδοειδή

Είδη και ποικιλίες καρποφόρων δέντρων της φυλής των κιτρίων και κυρίως του γένους κίτρο, οι καρποί των οποίων εκτιμώνται ιδιαίτερα για την εύχυμη γλυκόξινη ή ξινή σάρκα τους. Τα ε. καλλιεργούνται στις θερμές, εύκρατες, υποτροπικές και τροπικές περιοχές της Γης. Το γένος κίτρο ανήκει στη φυλή των κιτρίων, της υποοικογένειας των αουραντίων, της οικογένειας των ρουτιδών (δικοτυλήδονα). Τα είδη που ενδιαφέρουν την εσπεριδοκαλλιέργεια κατάγονται, κατά το μεγαλύτερο ποσοστό, από τις Ινδίες και διαδόθηκαν στην Ευρώπη (στις παραμεσόγειες χώρες) μόνο μετά το 1000 μ.Χ. – ειδικότερα μεταξύ του 12ου και του 14ου αι. Το μανταρίνι φαίνεται ότι είναι το ε. που έφτασε τελευταίο στην Ευρώπη, εφόσον μεταφέρθηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα. Σήμερα τα ε. καλλιεργούνται συστηματικά για την παραγωγή των εκλεκτών καρπών τους, που καταναλώνονται νωποί ή βιομηχανοποιούνται για την παρασκευή χυμών, γλυκισμάτων, ζαχαρωτών κλπ. ή για την εξαγωγή βιταμινούχων και ειδικών χημικών προϊόντων, όπως το κιτρικό οξύ και διάφορα αιθέρια έλαια, χρήσιμα στην αρωματοποιία και στην οινοπνευματοποιία. Τα αιθέρια έλαια προέρχονται από τον φλοιό, που είναι πλούσιος σε ελαιοφόρους αδένες. Γενικά, τα ε. είναι δέντρα μέτριων διαστάσεων με κομψή κόμη, συνήθως σφαιρική. Είναι αειθαλή, με φύλλα ωοειδή-μυτερά, δερματώδη, βαθυπράσινα, σε κλαδίσκους χωρίς αγκάθια ή με αγκάθια στο σημείο έκφυσης του μίσχου. Τα άνθη έχουν συνήθως 5 πέταλα, λευκά ή ρόδινα, παχιά και είναι πολύ ή ελαφρά εύοσμα. Από τα άνθη εξάγονται αιθέρια έλαια, περιζήτητα στην αρωματοποιία. Οι καρποί των ε. είναι ράγες με 8-15 χώρους που ονομάζονται σκελίδεςφέτεςφελιά. Έχουν σχήμα σφαιρικό, ωοειδές, αχλαδόμορφο, κανονικό ή ομφαλοφόρο, με φλοιό λεπτό ή παχύ και μερικές φορές ρυτιδώδη, ανώμαλο, με χρώμα κίτρινο, χρυσοκίτρινο, πορτοκαλί, και σε αρκετές ποικιλίες από πορτοκαλί έως πορφυροκόκκινο (π.χ. πορτοκάλια ποικιλίας σανγκουίνια). Ακόμα και η σάρκα των καρπών, λιγότερο ή περισσότερο χυμώδης, μπορεί να είναι κίτρινη, σχεδόν λευκή ή αχυρόχρωμη, χρυσοκίτρινη ή πορτοκαλόχρωμη και επίσης (σε μερικές ποικιλίες πορτοκαλιών) μπορεί να παρουσιάζει ποικιλία από κόκκινο καρμινίου ή τελείως χρωματισμένη από σκούρο κόκκινο σαν αίμα (π.χ. πορτοκάλια αιματόσαρκα ή σανγκουίνια και μόρο). Ο φλοιός αποτελείται από δύο στρώματα: ένα εξωτερικό, έγχρωμο και πλούσιο σε ελαιοφόρους αδένες, που ονομάζεται εξωκάρπιο και ένα εσωτερικό, σπογγώδες, υπόλευκο που ονομάζεται μεσοκάρπιο. Το εσωτερικό του καρπού διαιρείται σε τμήματα ή σκελίδες που προέρχονται από ισάριθμα καρπόφυλλα του υπέρου. Η σάρκα αποτελείται από ροπαλοειδείς ασκούς ή κύστεις, γεμάτες από πυκνό χυμό. Η σάρκα και ο χυμός των εδώδιμων καρπών των ε. είναι πλούσια σε σάκχαρο, κιτρικό οξύ και βιταμίνη C. Ταξινόμηση. Αν δεν υπολογιστούν οι ειδικές φυσικές διαφορές, τις οποίες παράγουν τα δέντρα, μπορούμε να διακρίνουμε τα ε. σε δύο μεγάλες κατηγορίες, ανάλογα με το χρώμα της σάρκας των καρπών που –κατά γενικό κανόνα– αντιστοιχεί στο εξωτερικό χρώμα των καρπών. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει ε. με χρωστική κίτρινη ανοιχτή· σε αυτήν ανήκει η λεμονιά (κίτρο η λεμονέα). Είναι δέντρο μέτριων διαστάσεων, με κανονικές διακλαδώσεις και μικρά, ισχυρά αγκάθια, φύλλα ωοειδή-προμήκη, αβαθώς πριονωτά και άνθη λευκά ή ρόδινα. Κυριότερες ποικιλίες που καλλιεργούνται στην Ελλάδα (Αργολίδα, Κορινθία, Τροιζηνία, Εύβοια, Χίος, Μεσσηνία, Αχαΐα, Χανιά) είναι: καρύστου, δίφορη πολύφορη, εύρηκα, λισσαβών, βιλαφράγκα. Στην ίδια ομάδα ανήκει η κιτριά (κίτρο το μηδικό), με καρπούς χοντρούς λεμονόχρωμους κατά την ωρίμανση, με μαστοειδή θηλή στην κορυφή. Ο φλοιός της είναι πιο παχύς και πιο σκληρός από εκείνον των λεμονιών και χρησιμοποιείται στη ζαχαροπλαστική. Επίσης στην ίδια ομάδα ανήκει το περγαμόντο (κίτρο η μπεργκαμία), με καρπό σφαιρικό, μικρότερο από το πορτοκάλι και φλοιό κιτρινο-πρασινωπό, από τον οποίο εξάγεται το περγαμινέλαιο. Στην Ελλάδα καλλιεργείται σποραδικά όπως και η λιμετία (κίτρο η λιμετία), που έχει καρπούς μικρούς, σφαιρικούς, κίτρινους, με χυμό γλυκό (λιμετία γλυκόχυμοςγλυκολεμονιά) ή όξινο (λιμετία ξινόχυμος)· η φράπα (κίτρο η δεκουμάνα, ποικιλία κοινή) και το γκρέιπ φρουτ ή βοτρυόκαρπος (κίτρο η δεκουμάνα, ποικιλία: παραδείσιος) έχουν μεγάλους καρπούς με σάρκα πικρόξινη αλλά εύγευστη. Και τα δύο καλλιεργούνται στην Ελλάδα σε περιορισμένη κλίμακα. Στη δεύτερη ομάδα, με καρπούς πορτοκαλόχρωμης ή κοκκινωπής σάρκας, υπάγεται πρώτα απ’ όλα η πορτοκαλιά (κίτρο το σινικό), δέντρο κάπως πιο εντυπωσιακό από τη λεμονιά, μέτριου μέγεθους, με φύλλα αρκετά πλατιά, έμμισχα, με στενό πτερύγιο μίσχου· τα άνθη της είναι λευκά, εύοσμα και οι καρποί σφαιρικοί, ωοειδείς ή πιεσμένοι στην κορυφή και στη βάση· μπορεί επίσης να έχουν βάση εξογκωμένη, ίδια ή με έντονη κοιλότητα γύρω από τον μίσχο. Υπάρχουν πορτοκάλια με σάρκα κιτρινοπορτοκαλόχρωμη ανοιχτή (ομφαλοφόρα και κοινά πορτοκάλια) και πορτοκάλια με σάρκα αιματόχρωμη, είτε ολόκληρη είτε κατά ραβδώσεις (σανγκουίνια ή αιματόσαρκα). Τα τελευταία αρέσουν ιδιαίτερα, γιατί έχουν σάρκα γευστική, γλυκύτατη και αρωματική. Οι πιο διαδεδομένες ποικιλίες πορτοκαλιάς στην Ελλάδα είναι: η κοινή ή σφαιρική (Άρτας, Σπάρτης, Χίου, Κρήτης), ομφαλοφόρα ή μέρλιν, γλυκοπορτόκαλα ή ντόλτσα, Γιάφας, σανγκουίνια, βαλέντσια. Τα κυριότερα κέντρα παραγωγής πορτοκαλιών στην Ελλάδα είναι: Μεσσηνία, Λακωνία, Κορινθία, Άρτα, Κρήτη, Αργολίδα και άλλα μικρότερα. Στην ομάδα των ε., με καρπούς πορτοκαλόχρωμους ή κοκκινωπούς, ανήκουν ακόμα: η νερατζιά, με καρπούς ζωηρά πορτοκαλόχρωμους εξωτερικά και σάρκα ανοιχτόχρωμη, πολύ χυμώδη, πικρόξινη· το κινότο, με μικρούς καρπούς που χρησιμοποιούνται στη ζαχαροπλαστική (σακχαρόπηκτα)· η μανταρινιά με μικρούς καρπούς, πιεσμένους στους δύο πόλους ή μόνο στον ένα και ελαφρά μαστοειδείς στον αντίθετο. Έχει φλοιό χρυσοκίτρινο ή κοκκινοκίτρινο, λεπτό και με σάρκα εύχυμη, γλυκιά, με χαρακτηριστικό άρωμα και ευχάριστη γεύση. Στην Αλγερία καλλιεργείται ευρύτατα η ποικιλία κλημεντίνη (υβρίδιο μανταρινιάς και νερατζιάς). Στην Ελλάδα οι ποικιλίες που καλλιεργούνται περισσότερο είναι: Χίου, κοινή, κλημεντίνη, σατσούμα, βασιλεύς· τα κυριότερα κέντρα καλλιέργειας είναι: Χανιά, Χίος, Αργολίδα, Κορινθία, Αχαΐα. Αν και δεν δίνει εδώδιμους καρπούς, γιατί είναι εξαιρετικά ξινοί και ελάχιστα σακχαρούχοι, παρ’ όλα αυτά αξίζει να αναφερθεί το είδος πόγκιρος ο τρίφυλλοςκίτρο το τρίφυλλο, που είναι ένα θαμνώδες φυλλοβόλο δενδρύλλιο, με νεαρούς βλαστούς, πράσινους και ακανθώδεις και μικρά φύλλα, που αποτελούνται από 3 μικρά φυλλάρια ενωμένα στη βάση του μίσχου τους. Τα άνθη είναι λευκά και οι καρποί –των οποίων η διάμετρος φτάνει τα 3-4 εκ.– είναι σφαιρικοί ή ελαφρά απιοειδείς, λεμονόχρωμοι κατά την ωρίμανση και με φλοιό χνουδωτό εξωτερικά. Αντέχει στο κρύο, αλλά δεν αντέχει στον ασβέστη του εδάφους. Χρησιμοποιείται ως υποκείμενο άλλων ε. καθώς και ως καλλωπιστικό (ψαλιδιζόμενες μπορντούρες). Καλλιέργεια των ε. Από όλες τις δενδροκαλλιέργειες, η εσπεριδοκαλλιέργεια απαιτεί μέγιστη επιμέλεια και φροντίδα. Τα ε. παρουσιάζουν –και από την πλευρά της φυτικής δομής τους και από την πλευρά της καρποφορίας– μεγάλη ευαισθησία στις κλιματολογικές συνθήκες του τόπου όπου καλλιεργούνται. Ανέχονται πολύ λίγο τους ορμητικούς και ξηρούς ανέμους, το χαλάζι, τις ραγδαίες και εκτός εποχής βροχές και κυρίως υποφέρουν και βλάπτονται από τα δυνατά κρύα και τους όψιμους παγετούς σε τέτοιο βαθμό ώστε μπορεί να γίνει αδύνατη ή ασύμφορη η καλλιέργειά τους. Η εγκατάσταση ενός νέου εσπεριδοειδώνα πρέπει να γίνεται ύστερα από προσεκτική μελέτη των οικολογικών συνθηκών του τόπου. Προτιμούνται περιοχές με κλίμα υγρό, θερμό, χωρίς απότομες μεταβολές θερμοκρασίας, θέσεις προφυλαγμένες από τους δυνατούς ανέμους και έδαφος βαθύ, ελαφρό, γόνιμο με καλή αποστράγγιση και δυνατότητες άφθονης άρδευσης το καλοκαίρι. Ο καρποί των ε. –ειδικότερα τα πορτοκάλια και τα μανταρίνια– αποτελούν εξαίρετα και υγιεινά φρούτα, πλούσια σε βιταμίνες Α, Β, C. Έχουν ιδιότητες δροσιστικές, χωνευτικές και ενεργητικές. Είναι συνεπώς απαραίτητα στη διατροφή των παιδιών και χορηγούνται σε ειδικά διαιτολόγια. Οικονομία. Η καλλιέργεια των ε. είναι περιορισμένη στις περιοχές που έχουν κλιματικές συνθήκες υποτροπικές, θερμοκρασίες υψηλές και όχι υπερβολικά ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα. Οι κυριότερες χώρες παραγωγής ε. είναι κατά σειρά: η Βραζιλία, οι ΗΠΑ, η Κίνα, η Ιταλία, η Ισπανία, το Μεξικό, το Ισραήλ, η Αργεντινή, η Ινδία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο, η Ελλάδα και η Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία. Στον παγκόσμιο πίνακα χωρών με την πιο μεγάλη παραγωγή πορτοκαλιών και μανταρινιών, την πρώτη θέση κατέχει η Βραζιλία και ακολουθούν, σε μια ορισμένη απόσταση, οι ΗΠΑ, η Ισπανία, η Κίνα, η Ιταλία, το Μεξικό, η Αίγυπτος, το Πακιστάν, το Μαρόκο, η Ελλάδα, η Τουρκία, η Αργεντινή, το Ισραήλ, η Αλγερία, η Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία, η Κούβα κ.ά. Οι ΗΠΑ είναι επικεφαλής στον παγκόσμιο πίνακα παραγωγής λεμονιών, ενώ η Ιταλία ακολουθεί πολύ κοντά. Έπονται η Ισπανία, η Ινδία, η Βραζιλία, η Αργεντινή, η Τουρκία, η Αίγυπτος, η Ελλάδα κ.ά. Ακόμα και στην παραγωγή βοτρυοκάρπων (γκρέιπ φρουτ) επικεφαλής έρχονται οι ΗΠΑ. Σε πολύ μεγάλη απόσταση ακολουθούν η Κούβα, το Ισραήλ, η Κίνα κ.ά. Η παραγωγή των ΗΠΑ προέρχεται κατά μεγάλο μέρος από την Καλιφόρνια, που παράγει σχεδόν το σύνολο των λεμονιών των ΗΠΑ, από τη Φλόριντα, που παράγει τα 2/3 περίπου της παγκόσμιας παραγωγής γκρέιπ φρουτ, από το Τέξας, την Αριζόνα και τις άλλες πολιτείες, οι οποίες βρέχονται από τον Κόλπο του Μεξικού. Στη Βραζιλία η παραγωγή είναι συγκεντρωμένη κυρίως στις πολιτείες Ρίο ντε Τζανέιρο και Σάο Πάολο· στην Ισπανία, ειδικά στην Ανδαλουσία και στην Ανατολή, στην Ιταλία, κυρίως στη Σικελία (πορτοκάλια, λεμόνια, μανταρίνια) και κατά δεύτερο λόγο στην Καλαβρία (περγαμότα, κίτρα), στην Καμπανία, στο Λάτιο, στην Απουλία, στη Σαρδηνία κ.α. Στην Ελλάδα η καλλιέργεια ε. καλύπτει μεγάλες εκτάσεις και αποτελούν σημαντικό προϊόν της γεωργικής παραγωγής. Η καλλιέργειά τους αναπτύχθηκε πολύ κατά τη μεταπολεμική περίοδο, συγκεντρώνεται όμως σε πεδινές αρδευόμενες εκτάσεις λίγων περιφερειών. Έτσι, οι κύριοι νομοί που βρίσκονται στην πρωτοκαθεδρία παραγωγής ε. είναι: Αργολίδα, Άρτα, Λακωνία, Χανιά (πορτοκαλιές), Αχαΐα, Κορινθία, Αργολίδα, Αττική (λεμονιές), Αργολίδα, Χίος, Χανιά, Δωδεκάνησα (μανταρινιές). Η παραγωγή των εσπεριδοειδών παρουσιάζει διακυμάνσεις εξαιτίας των δυσμενών καιρικών συνθηκών (φωτ. ΑΠΕ). Λεμόνια πάνω στο δέντρο (φωτ. Πρεσβεία Κύπρου). Ποικιλία κυπριακών μανταρινιών(φωτ. Πρεσβεία Κύπρου). Βλαστός, άνθος και τμήμα καρπού της πορτοκαλιάς (αριστερά) και της λεμονιάς (δεξιά).

* * *

τα

βοτ. συνοπτική ονομασία που περιλαμβάνει τα πορτοκάλια, τα λεμόνια, τα μανταρίνια και άλλα είδη που καλλιεργούνται (οικογένεια rutaceae).

[ΕΤΥΜΟΛ. < εσπερίδα + -ειδής < είδος].